Μνημεία της Αρχαίας Λάρισας
Η συνεχής κατοίκηση της θέσης της αρχαίας πόλης της Λάρισας μέχρι σήμερα έχει επιφέρει μεγάλες καταστροφές στα αρχαία μνημεία που είναι γνωστά από τις γραπτές πηγές. Οι σωστικές ανασκαφές στην πόλη ιδιαίτερα από το 1973 και εξής, έχουν αποκαλύψει αρκετά στοιχεία από την αρχαία πολεοδομία κατά τη διάρκεια εκτέλεσης ιδιωτικών έργων, τα οποία δεν διατηρήθηκαν ορατά. Οι γνώσεις μας εμπλουτίζονται όχι μόνο από τα ακίνητα μνημεία αλλά και τα κινητά καθώς και από τη μελέτη των επιγραφών, που μας γνωρίζουν πολλά στοιχεία για την αρχαία πολεοδομία, για την προσωπογραφία των Λαρισαίων, για τη θρησκεία, τους αθλητικούς αγώνες, για πολιτικά και ιστορικά γεγονότα. Την απουσία των μνημείων και μεγάλων ιερών που δεν έτυχε να σωθούν ή δεν είχαν την τύχη να αποκαλυφθούν ακόμη, εξισορροπεί η ύπαρξη των δυο αρχαίων θεάτρων τα οποία σε συνδυασμό με μνημεία της βυζαντινής εποχής και της τουρκοκρατίας, διαμορφώνουν πλέον το ιστορικό κέντρο της πόλης.
Στην πρώτη εποχή της ακμής, στην αρχαϊκή και κλασική εποχή, τέλη του 6ου ως τα μέσα του 4ου αι.π.Χ., χρονολογούνται τμήματα οικιών και οδών στο κέντρο της σύγχρονης πόλης, από τις οποίες προέρχονται εξαιρετικά ευρήματα όπως η ερυθρόμορφη κύλικα του Ζωγράφου του Ευεργίδη με παράσταση οπλιτοδρόμου και επιγραφή Ηιππαρχος Καλός (Εικ.1) και ο ερυθρόμορφος κρατήρας (Εικ.2).
Στο λόφο του Φρουρίου όπως μαρτυρούν μεταγενέστερες επιγραφικές μαρτυρίες θα πρέπει να υπήρχε ο ναός της Πολιάδας Αθηνάς, ανατολικά του σημερινού ναού του Αγ.Αχιλλείου, αν σχετίζεται με αυτόν μια πώρινη θεμελίωση κτιρίου που αποκαλύφθηκε σε μήκος 23μ. με κατεύθυνση από Α προς Δ. Τα κινητά ευρήματα της εποχής είναι πλουσιότερα (στήλες επιτύμβιες, γλυπτά, αγγεία κυρίως εισαγωγές από αττικά εργαστήρια). Ο ναός της Αθηνάς θα πρέπει να ήταν το Αρχείον της πόλεως σύμφωνα με τις επιγραφές.
Από τα μέσα του 4ου αι.π.Χ. και κατά την ελληνιστική εποχή, η τύχη της πόλης συνδέεται άμεσα με την ανοδική πορεία του βασιλείου της Μακεδονίας υπό τον Φίλιππο Β’, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ως τα χρόνια του Φιλίππου Ε’ (αρχές 2ου αι.π.Χ.). Αυτήν την εποχή η πόλη επεκτάθηκε προς τα νότια και ανατολικά, ξένοι πολίτες πολιτογραφήθηκαν στην πόλη και αυξήθηκε ο πληθυσμός (Εικ.3, 4).
Στην έκταση των σημερινών πλατειών, Κεντρικής και Ταχυδρομείου, θα πρέπει να βρισκόταν η Ελεύθερη Αγορά, δηλ. το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλης. Σ’ αυτή την Αγορά βρισκόταν ο ναός του Κερδώου Απόλλωνος, που θα πρέπει να χτίστηκε στις αρχές του 4ου αι.π.Χ. Στο ιερό τέμενος στήνονταν τα ψηφίσματα του Δήμου Λαρισαίων και οι δικαστικές αποφάσεις ενώ οι πολίτες αφιέρωναν αναθήματα προς τιμή του θεού. Στα αναθήματα που ήταν ανιδρυμένα στο ιερό περιλαμβάνεται η στήλη του Θεοτίμου, θεσσαλού ιππέα που σκοτώθηκε στη μάχη της Τανάγρας του 457π.Χ. (Εικ.5) και πιθανόν το τιμητικό ψήφισμα για τον Χρυσόγονο από την Έδεσσα ο οποίος είχε προστατεύσει τις θεσσαλικές πόλεις από τις επιδρομές των Αιτωλών (το γεγονός αναφέρεται από τον αρχαίο συγγραφέα Πολύβιο) το 217π.Χ. Ο Δήμος του απένειμε τον τίτλο του Λαρισαίου πολίτη και του έδωσε το δικαίωμα να αποκτήσει γη και οικία στη Λάρισα.
Μετά τη μάχη των Κυνός Κεφαλών το 197π.Χ. οι άρχοντες της πόλης ακολουθούν φιλορωμαϊκή πολιτική και αποκτούν προνόμια από τους νέους πλέον κυρίαρχους στον ελλαδικό χώρο. Αυτή την εποχή στήθηκε στο ιερό το τιμητικό ψήφισμα προς δυο ακολούθους του βασιλέως Ευμένους Β’ της Περγάμου ο οποίος είχε επισκεφθεί τη Λάρισα με τον αδελφό του Άτταλο (Τίτος Λίβιος, 42,58 κ.εξ.) το 171π.Χ. Οι τιμώμενοι ακόλουθοι συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις για την συμμαχία των Λαρισαίων με τους Περγαμηνούς και τους Ρωμαίους εναντίον των Μακεδόνων.
Από επιγραφές πληροφορούμαστε για την ύπαρξη δυο γυμνασίων και ενός ιπποδρόμου, κτίρια για τα οποία δεν διαθέτουμε ακόμη στοιχεία για την πιθανή θέση τους. Γνωρίζουμε όμως ονόματα γυμνασιαρχών, όπως Τιμασίθεος, Εύδημος, τους οποίους τιμούσαν με στήσιμο ανδριάντων από τους νεαρούς αθλητές των γυμνασίων.
Ένα ψήφισμα που χρονολογείται στα 178-172π.Χ. αναφέρεται στην κατεπείγουσα ανάγκη επισκευής των πλίνθινων τειχών, αποτελεί την πρώτη μαρτυρία και δικαιολογεί την ολοσχερή καταστροφή τους. Η πορεία του τείχους ταυτίζεται με τη θέση της σημερινής οδού Ηρώων Πολυτεχνείου.
Τα αρχαία νεκροταφεία βρίσκονται έξω από τα τείχη και πάνω στους αρχαίους οδικούς άξονες που οδηγούσαν προς τις μεγάλες θεσσαλικές πόλεις, Γόννους (βόρεια), Φερές-Δημητριάδα (ανατολικά), Φάρσαλο, Φθιώτιδα (νότια), Άτραγα, Εστιαιώτιδα, Τρίκκη (δυτικά). Από τους πολυάριθμους μεμονωμένους τάφους αλλά και ταφικούς τύμβους που έχουν ανασκαφεί κατά καιρούς προέρχεται πλήθος κτερισμάτων και επιτύμβιων στηλών.
Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, στα χρόνια του Οκταβιανού Αυγούστου κατασκευάζονται δρόμοι χαλικόστρωτοι αλλά και λιθόστρωτοι με αρματροχιές για την ασφαλή κίνηση των αρμάτων, πλινθόκτιστοι αποχετευτικοί αγωγοί δίπλα στα κράσπεδα των δρόμων που ανήκαν στο κεντρικό αποχετευτικό σύστημα της πόλης, νέα δημόσια κτίρια, όπως το Β’ Θέατρο, επισκευάζεται το Α’ θέατρο. Στην ίδια εποχή χρονολογούνται δυο μεγάλα συγκροτήματα θερμών-λουτρικών συγκροτημάτων-όπως δηλώνουν οι αίθουσες που έφεραν ψηφιδωτά δάπεδα, τα υπόκαυστα, οι υδραυλικές εγκαταστάσεις και οι μαρμάρινοι λουτήρες. Από ανασκαφή στο κέντρο της αρχαίας πόλης προέρχεται "θησαυρός" που περιελάμβανε 362 χαλκά (Εικ. 6, 7), 6 αργυρά νομίσματα και χρυσά κοσμήματα (Εικ. 8). Τα κοσμήματα του θησαυρού περιλαμβάνουν χρυσό αλυσιδωτό περιδέραιο, χρυσούς οφιόσχημους δακτυλίους, χρυσούς δακτυλίους με δακτυλιόλιθους από σάρδιο. Στους δακτυλιόλιθους απεικονίζονται η θεά Τύχη της Αντιόχειας (Εικ.9) και ο ποταμός Ορόντης, ο Απόλλων (Εικ.10), ο Ασκληπιός, η Υγεία (Εικ.11) και ο Ερμής. Ίσως οι δακτύλιοι προέρχονται από τη Συρία. Η απόκρυψή του είναι πιθανό να σχετίζεται με τη δήμευση περιουσιών και με τη βαριά φορολογία που επέβαλε ο αυτοκράτωρ Μαξιμίνος ο Θράξ στα χρόνια βασιλείας του οποίου χρονολογείται ο θησαυρός, 235-238 μ.Χ.
